د. سه‌ڵاحی گه‌رمیان/ سیدنی
ئه‌وه‌ی له‌لامان دیاره و باوه مرۆڤ له هه‌ردوو ڕه‌گه‌زی نێر و مێ پێکهاتووه، به‌ڵام ڕاستییه‌که‌ی ئه‌وه‌یه له مرۆڤدا ڕه‌گه‌زی سییه‌میش هه‌یه که زۆر ئاوڕی لێ نه‌درا‌وه‌ته‌وه و زۆربه‌مان پێی نامۆین و لامان نائاساییه، ئه‌وه‌یش (دووڕه‌گه‌زی)یه. لێره‌دا تیشک ئه‌خه‌مه سه‌ر ئه‌و دیارده‌یه له چه‌ند لایه‌نێکه‌وه .
دووڕه‌گه‌زی دوو جۆره: یه‌که‌میان دووڕه‌گه‌زی ڕاسته‌قینه‌یه که زۆر ده‌گمه‌نه و تایبه‌تمه‌ندییه‌که‌ی له‌وه‌دایه کاتێک که‌سێک دێته دونیاوه به ئه‌ندامی زاوزێ و سێکسییه‌وه که له‌گه‌ڵ پێناسه‌ی باوی نێرینه یان مێینه نایاته‌وه؛ واتا ئه‌و که‌سه نه نێره و نه مێیه یانیش هه‌ردووکیانه، واتا دوو گون و دوو هێلکه‌دان له جه‌سته‌یدا هه‌یه و هه‌ردوو جۆری کرۆمۆسۆمی نێرینه و مێینه‌ش هه‌ڵده‌گرێت. له ئینگلیزیدا پێده‌وترێت intersexual. وه‌ک نمونه‌ی که‌سێک که به ڕ‌واڵه‌ت و دێمه‌نی به‌رچاووی وه‌ک کوڕه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌ندامی ڕه‌گه‌زی خۆیدا ئه‌ندامی مێینه‌شی هه‌یه. جۆری دووه‌مییان دووڕه‌گه‌زی ناڕاسته‌قینه‌یه که له ئه‌نجامی هه‌ڵچوونی گلاند و ئه‌نزیمه‌کانی جه‌سته‌دا ڕووئه‌دات و ئه‌و که‌سه‌ش کرۆمۆسۆمی ڕه‌گه‌زێک هه‌ڵئه‌گرێت و ئه‌ندامی سێکسی ئه‌و ڕه‌گه‌زه‌ی هه‌یه به‌ڵام وه‌کتر دیمه‌ن و ڕوخساری ڕه‌گه‌زه‌که‌ی تر پیشانئه‌دات.له زمانی ئینگلیزیدا به‌و که‌سانه‌ی که به پێچه‌وانه‌ی ڕه‌گه‌زی خۆیان هه‌ڵسوکه‌وت ئه‌که‌ن یان خۆیان ده‌نوێنن ده‌وترێت Transgender یان Transsexual.
سێ جۆره ده‌سته‌واژه له کۆمه‌ڵی کورده‌واریدا به‌کارئه‌هێنرێت بۆ ناولێنانی ئه‌و جۆره که‌سانه‌ی
که جه‌سته‌یان ئه‌ندامانی زاوزێ و سێکسی هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز (نێرینه و مێینه) کۆده‌کاته‌وه ده‌وترێت (نێره‌مووک) که پێموایه له وشه‌ی نیره‌بووکه‌وه هاتووه. به‌ڵام بۆ که‌سانێک که ئه‌ندامی نێرینه‌یان هه‌یه و به دیمه‌نیش نێر دیارن به‌ڵام هه‌ڵسوکه‌وتی مێینه ده‌نوێنن و لاسایی ژنان ده‌که‌نه‌وه له کرده‌وه و پۆشینی جلوبه‌رگ و جوانکارییدا، به‌وانه ده‌وترێت (کچانی). به‌پێچه‌وانه‌وه، به که‌سانێک که دیمه‌نی جه‌سته مێن و ئه‌ندامی سێکسی مێینه‌ش هه‌ڵئه‌گرن به‌ڵام کرده‌وه‌ی نێرێنه ده‌نوێنن ولاسایی پیاوان ده‌که‌نه‌وه، به‌وانه ده‌وترێت (نێره‌ی بێ ک …) یان نازناوی (کوڕانی) ده‌خرێته پاڵ ناوه‌کانیانه‌وه وه‌ک (شه‌مه کوڕانی) یان (فاته نێره).
دووڕه‌گه‌زی به هه‌ردوو جۆریه‌‌وه له‌سه‌ره‌تای مێژووی مرۆڤه‌وه و له هه‌موو کۆمه‌ڵگه‌کاندا بوونی هه‌بووه، به‌ڵام زۆرجار به شێوه‌یه‌کی شاراوه و نهێنی ماوه‌ته‌وه چونکه که‌سی دووڕه‌گه‌ز جێگای گاڵته‌جاری و تانه‌وته‌شه‌ره‌ی خه‌ڵکبووه.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دووڕه‌گه‌زی په‌یوه‌ندی به ئه‌ندامی سێکس و توانای سێکسییه‌وه هه‌یه و سێکسیش له ناو کۆمه‌ڵگه‌دا تابو بووه وباسکردنی جێگای شه‌رم و سه‌رزه‌نشت بووه له‌لایه‌که‌وه، له‌لایه‌کی تره‌وه به هۆی زاڵبوونی کولتوری پیاوسالاری و نایه‌کسانی نێوان ژن و پیاو، پیاوێتی ناسنامه‌یه‌کی په‌سه‌نکراوی کۆمه‌ڵگه‌یه ته‌نانه‌ت سیفه‌تی پیاوێتی بۆ ڕه‌گه‌زی مێینه مایه‌ی شانازییه بۆ که‌سوکاری. بۆیه که‌سیک که به ڕوخسار و دیمه‌نی ده‌ره‌وه‌ی نێرینه‌یه به‌ڵام که توانا و ئه‌ندامی سێکسی پیاوی نه‌بێت و سیفه‌تی مێینه‌ی زاڵبێت و به ژنانی ناوببرێت، ئه‌وا جێگای تانوتلێدان و ڕیزلێنه‌گرتنی کۆمه‌ڵگه‌یه. هه‌ر ئه‌وانه‌ش هۆکارن بۆ ئه‌وه‌ی که‌سی دووڕه‌گه‌ز پێی شه‌رم بێت خۆی ئاشکرا بکات.
بۆ ده‌یان ساڵ له هه‌موو ولاتانی جیهاندا دووڕه‌گه‌زی نه‌ک هه‌ر له‌لایه‌ن خه‌ڵکی عه‌وامه‌وه بگره له‌لایه‌ن ده‌روونناسان و ده‌روونپزیشکان و پیاوانی ئایینیه‌وه وه‌ک حاڵه‌تی شێواندن و تێکچونی ده‌روونی و عه‌یبوعار دائه‌نرا و داوای چاره‌سه‌رکردنی بۆ ئه‌کرا، له ساڵانی حه‌فتادا بۆ یه‌که‌مجار چه‌مکی Transgender به‌فراوانی خرایه به‌رباس ولێکۆلینه‌وه. به‌ڵام له کۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا نه‌ک هه‌ر که‌سانی دووڕه‌گه‌ز به چاوی خراپ ته‌ماشائه‌کرێن به‌ڵکو له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا ده‌ژێین ئه‌ندامه‌کانی به میکرۆسکۆپ ده‌ڕواننه یه‌کتری بۆ ئه‌وه‌ی که‌موکوڕییه‌کانی هه‌ڵماڵێت و به‌که‌متر له خۆی بیبینێت، وه‌ک ئه‌وه‌ی به که‌مبوونی به‌رامبه‌ره‌که‌ی خۆی گه‌وره‌تر ده‌رکه‌وێت. بۆنمونه که‌سێک که چاوی کزبێت یان خێل بێت یه‌کسه‌ر به کوێر ناوی ئه‌برێت و که‌سێک تۆزێک ده‌ستی عه‌یبداربێت یان که‌مێک بله‌نگێت، به گۆج و شه‌ل و سه‌قه‌ت ناوئه‌برێت. ئه‌وه‌ش جێی داخه که له کۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا به‌و شێوه‌یه کار له‌سه‌ر شکاندنی یه‌کتری ده‌کرێت. دیاره له‌زۆر له کۆمه‌ڵگه‌کاندا که‌م تا زۆر ئه‌و دیارده‌یه به‌هه‌مان شێوه به‌دی ئه‌کرێت، به‌ڵام له وڵاتانی پێشکه‌وتوودا، مافی ئه‌و که‌سانه به‌پێی یاسا پارێزراوه و ئازادن له ده‌ربڕینی ناسنامه و ڕه‌گه‌زی ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی که که‌سانی واهه‌ن شانازی به ناسنامه‌ی دووڕه‌گه‌زی خۆیانه‌وه ئه‌که‌ن و له ئه‌مریکای باکوردا بۆ نمونه، ئێستا ڕێکخراوه‌ی تایبه‌تیان به‌خۆیانه‌وه دامه‌زرا‌ندووه.شایه‌نی ئاماژه‌پێدانه که له مانگی شوباتی2010 فه‌ره‌نسا وه‌ک یه‌که‌م ده‌وڵه‌ت له جیهاندا دووڕه‌گه‌زی شێوه‌ی (Transgender)ی له لیستی نه‌خۆشییه ده‌روونییه‌کاندا ده‌رکرد.
سه‌باره‌ت به باری ده‌روونییه‌وه، ئه‌وانه‌ی به‌هۆی شه‌رم و ترس له ڕه‌خنه و تانه‌ی کۆمه‌ڵگه‌وه دووڕه‌گه‌زی خۆیان به نهێنی ده‌هێڵنه‌وه، دووچاری کۆمه‌ڵێک گرفت و نه‌خۆشی ده‌روونی ئه‌بنه‌وه وه‌ک (خۆبه‌که‌مزانی، دووره‌په‌رێزی، دڵه‌ڕاوکێ و خه‌مۆکی) تا ئه‌گاته خۆکوژی. بۆیه ئاشکراکردنی ئه‌و نهێنییه،ئارامییه‌کی ده‌روونی ئه‌به‌خشێت. گومانی ناوێت خه‌ڵکی ڕۆژ له‌دوای ڕۆژ به ئاگائه‌بنه‌وه له‌وه‌ی که‌سانی دووڕه‌گه‌ز مرۆڤی ئاسایین و حاڵه‌تێکی سروشتییه نه‌ک هه‌ڵبژارده‌ی مرۆڤ خۆیه‌تی.
تائێستا له سیسته‌می یاسایی و کۆمه‌ڵایه‌تیدا ته‌نیا (نێر و مێ) وه‌ک ڕه‌گه‌ز ناسراون و له‌و سیسته‌مه‌دا ڕه‌گه‌زی سێیه‌م بوونی نییه. ئه‌وه‌ش وایکردووه که که‌سی دووڕه‌گه‌ز واتا نێره‌مووک ئه‌گه‌ر پێ بکرێت و توانای دارایی یارمه‌تی بدات، ڕه‌گه‌زی خۆی به ڕێی نه‌شته‌رگه‌ری و وه‌رگرتنی هۆرمۆنی ئه‌سترۆجینه‌وه یه‌کلابکاته‌وه، ئه‌گه‌ر نه‌شتوانێت ئه‌و کاره ئه‌نجامبدات به‌هه‌ر هۆیه‌که‌وه بێت، ئه‌وا توشی گرفتی ده‌روونی جۆراوجۆر ئه‌بێت به‌هۆی نه‌بوونی ناسنامه‌ی ڕه‌گه‌زه‌وه و ئه‌وه‌ش ده‌بیته بایزی نه‌بوونی باوه‌ڕبوون به خۆ و خۆبه‌که‌مزانی و دووره‌په‌رێزی له کۆمه‌ڵ. زۆربه‌ی ئه‌و که‌سانه‌ش باری ده‌روونیان خراپه و پێویستیان به چاره‌سه‌ری ده‌روونی هه‌یه، زیاتر به هۆی گیرۆده‌بوونییان به نه‌خۆشی خه‌مۆکییه‌وه.
پێویسته بڵێم هه‌ر به‌هۆی پیاوسالای کۆمه‌ڵگه‌وه که پایه‌ی ژن تیایدا که‌متر ئه‌بینرێت و ژن وه‌ک ئامرازێکی سێکس چاوی لێده‌کرێت، ئه‌وانه‌ی دووڕه‌گه‌زن زیاتر وه‌ک نێرینه خۆیان پێشانده‌ده‌ن. هه‌رچه‌نده ئێستا له زۆربه‌ی وڵاتاندا به‌هۆی پێشکه‌وتنی بواری پزیشکییه‌وه، نه‌شته‌رگه‌ری ئه‌نجامده‌درێت که زۆربه‌ی زۆریان به‌مه‌به‌ستی گۆڕینه بۆ ڕه‌گه‌زی مێینه. ئه‌وه‌ش زیاتر هه‌ل ده‌ڕه‌خسینێت بۆ که‌سی دووڕه‌گه‌ز تا ڕزگاری بێت له‌وه‌ی به ناچاری وه‌ک نێرینه خۆی ده‌رخات و ئه‌وه‌ش ده‌بێته یارمه‌تیده‌ری له گه‌ڕاندا به دوای که‌سێتی و ناسنامه‌ی خۆیدا.
لێره‌دا به گرنگی ئه‌زانم جه‌خت له‌سه‌ر ڕؤڵی لایه‌نی په‌یوه‌ندیدار وه‌ک په‌رله‌مان وه‌ک لایه‌نی به‌رپرس له یاسادانان و لایه‌نه‌کای تر وه‌ک په‌روه‌رده و ته‌ندروستی و میدیا و ڕۆشنبیران، بۆ داڕشتنی یاسا تایبه‌ت بۆ پاراستنی مافی که‌سانی دووڕه‌گه‌ز و هه‌وڵدان بۆ هۆشیارکردنه‌وه‌ی کۆمه‌ل و ئه‌ندامانی خێزانی ئه‌و که‌سانه به‌ڕیی سیسته‌می خوێندن و په‌روه‌رده و میدیا و بڵاوکردنه‌وه‌ی پۆسته‌ر و زانیاری ته‌ندوستییه‌وه بۆ ڕێزگرتن لێیان وه‌ک هه‌ر تاکێکی ئاسایی ناوکۆمه‌ڵ.
ڕێزگرتن له‌و که‌سانه وه‌ک مرۆڤێکی ئاسایی له‌هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا نیشانه‌ی پێشکه‌وتنی ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌یه. ئه‌و که‌سانه ئه‌ندامی کۆمه‌ڵن و پێویسته کۆمه‌ڵیش ڕێز له تایبه‌تمه‌ندییه‌کانیان بگرێت و له ڕیزی خۆیدا قه‌بووڵیان بکات به‌بێ جیاوازی، هه‌رئه‌وه‌شه ئه‌بێته هانده‌رێک بۆ خۆیان و خیزانه‌کانیان که خۆنه‌پارێزن له ئاشکراکردنی سروشتی ڕه‌گه‌زیان و له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دابن به‌بێ شه‌رم و دڵه‌ڕاوکێ به‌دوای چاره‌سه‌ری یه‌کلاکه‌ره‌وه بگه‌ڕێن گه‌ر بیانه‌وێت باری ده‌روونیان ئاسوده و ئارامتر بێت دوور له هه‌ستکردن به که‌می و په‌راوێزبوون.